Thay đổi tâm lý của tang quyến

Trong công việc, có những lúc chúng ta phải gặp người nhà để thông báo cho họ tin buồn là người thân của họ đã qua đời. thông báo tin buồn là một kỹ năng y khoa rất quan trọng để giúp tang quyến vượt qua sự mất mát. Thông báo tin buồn cũng là bước đầu tiên trong quá trình thuyết phục người nhà đồng ý hiến mô của người chết.

Để làm tốt việc này, thầy thuốc cần hiểu được những thay đổi tâm lý của tang quyến khi nhận tin báo tử.

1. Các nghiên cứu của Yale

Khảo sát tại Yale (Goldman, 1990) cho thấy những người trải qua những chấn thương tình cảm (emotional trauma) có thể có những thay đổi hóa học không hồi phục xảy ra trong não. Những thay đổi này có thể dẫn đến những triệu chứng sinh lý bao gồm:

Sự kéo dài thời gian (time expansion)

Khi bị chấn thương tình cảm, nạn nhân có thể cảm thấy thời gian trôi qua rất chậm. Sau đó, nạn nhân có thể thấy khó khăn về nhận thức thời gian (tim perception), khó đánh giá sự việc kéo dài bao lâu và có thể liên tục nhìn đồng hồ

Nhãn quan đường hầm (tunnel vision)

Khi chấn thương tình cảm, nạn nhân có thể tập trung chỉ vào một phần chuyên biệt của toàn bộ sự việc đang diễn ra mà nạn nhân nhớ đến một cách sâu sắc. Trong khi đó, những phần khác của sự việc không được nhớ một cách rõ ràng. Những nạn nhân này sau đó sẽ khó khăn trong việc “nhìn toàn cảnh” của các vấn đề, giải quyết vấn đề v.v.v. Trí nhớ toàn bộ có thể sẽ phục hồi hoặc không cũng như khả năng suy nghĩ thấu đáo và toàn diện có thể bị hạn chế.

Khả năng phân ly (ability to dissociate)

Nếu nạn nhân bị chấn thương tình cảm quá nặng nề đế nỗi không thể chịu đựng nỗi đau thể chất/tinh thần, họ có thể “bỏ rời cơ thể họ” (“left his body). Một khi sự phân ly xảy ra, nó rất dễ lập lại.

Phản xạ giật mình (startle reflex)

Nạn nhân có thể phản ứng quá mức đối với những âm thanh lớn đột ngột.

2. Sự đau buồn có thể kéo dài hơn sau cái chết bất ngờ

Lehman and Wortman (1987) nghiên cứu 39 người có bạn đời (spouse) tử vong và 54 người có có con tử vong do tai nạn xe cộ. Họ thấy rằng cần ít nhất một năm để có thể lập lại “nhịp sống bình thường hàng ngày” (a pattern of daily care) – có thể ngắn hơn đối với người mất con cái và dài hơn đối với người mất bạn đời.

Phục hồi cảm xúc có thể kéo cần 4 – 7 năm sau tử vong; và thực sự không bao giờ hoàn toàn. Hầu hết mọi người ở năm thứ bảy cũng giống như khi họ còn ở năm thứ tư. Điều này có nghĩa là những người đó thường đã hồi phục ở mức mà họ sẽ có thể hồi phục sau 4 năm.

3. Phủ nhận/choáng

Thời điểm cái chết được thông báo đối với hầu hết mọi người là thời điểm tổn thương nhất trong cuộc đời họ (the most traumatic moment of their lifetime) và có thể là tâm điểm của các hội chứng PTSD (post traumatic stress disorder) sẽ xuất hiện về sau.

Chấn thương có thể xấu hơn bởi những điều xảy ra ngay sau khi họ nhận tin báo tử.

Thí dụ: sau khi nhận tin báo từ, người nhà rất đau buồn. Nếu nhân viên y tế thẳng thừng nói “đóng tiền viện phí xong mới cho mang xác về” thì sẽ làm cho tang quyến bị chấn thương tinh thần sâu sắc hơn.

Về phương diện sức khỏe tâm thần, không bao giờ nên phê phán những người sống sót (survivors) về những điều đã xảy ra. Nhiều thành viên gia đình nhớ rất rõ những chi tiết của sự báo tử (ngôn từ, hoàn cảnh… ) dù họ không nhớ những chi tiết khác diễn ra cùng lúc xung quanh..

Ngay sau được thông báo, họ sẽ bị lú lẫn (confused) và mất khả năng tập trung. Một số người nói là giống như họ được bảo: “Thế là hết”.

Họ sẽ rất khó khăn để nhớ lại các sự kiện. Những người làm công tác sức khỏe phải chấp nhận chuyện này và không xem đây là một dạng bất hợp tác.

Thí dụ: Sau khi được thông báo là chồng đã tử vong, người vợ thường ngồi bất động, trong suy nghĩ chỉ còn một cảm nhận duy nhất là chồng đã chết. Người vợ không còn khả năng nghe và giải quyết những thông tin khác. Lúc đó, thầy thuốc không nên tiếp tục bàn luận những vấn đề hậu sự khác ngay mà tốt nhất là thảo luận sau hoặc với người khác trong gia đình.
Nhiều người đáp ứng bằng một phản xạ cơ bản là Phản Kháng, Tê Liệt hoặc Bỏ Chạy (Fight, Freeze or Flight response). Đó là cách để họ nói “Trời ơi, không phải vậy. Tôi không tin là như vậy”. Do đó, phản ứng từ thân nhân có thể là hành động xúc phạm, bỏ chạy hoặc ngất xỉu.

Thí dụ (từ thực tế mà bản thân Koala đã trải qua): Một cặp vợ chồng trẻ khoảng 20 tuổi nhập viện buổi sáng để chuẩn bị cho đứa con đầu lòng chào đời. Thai kỳ diễn tiến hoàn toàn bình thường. Người cha tương lai rất hạnh phúc tiễn vợ vào phòng sanh và chờ đợi đứa con của mình. Nhưng chẳng may, sản phụ bị thuyên tắc ối, rồi tử vong trong buổi tối hôm đó. Đứa con cũng tử vong. Trong chưa đầy 24 giờ, người chồng mất cả vợ lẫn con. Cho dù Koala đã dùng rất nhiều “kỹ thuật”để cho anh ta hiểu sự thật và hy vọng làm bớt nỗi đau cho người chồng, nhưng anh ta không chấp nhận một sự thật là vợ anh ta đã chết. Anh ta một mực nói rằng “Bác sĩ đã nhầm rồi. Vợ tôi không thể chết được!”. Những người khác trong gia đình thì chấp nhận sự thật đó.

Do những thay đổi hóa học trong não khi bị sốc, nhiều người hầu như bị đóng băng (freeze) trong vài phút. Một số có vẻ rất binh tĩnh nhưng không lâu sau họ sẽ phản ứng.

Một số người mô tả cảm giác tê dại (numbness), mất cảm giác cơ thể. Cảm giác tê dại có tác dụng như một loại thuốc vô cảm (gây tê) để giúp chống chọi với nỗi đau tâm lý. Rất ít khi cần dùng đến thuốc an thần (tranquillisers). Cảm giác tê dại (numbness) có thể kéo dài rất lâu. Trong một nghiên cứu trên 250 cha mẹ mất con, 72,6% cho biết cảm giác tê dại kéo dài đến 6 tháng (Rinear, 1988)


4. Sợ hãi và sự bất lực

Trong bản thân mỗi chúng ta, chúng ta tin rằng:”điều tốt sẽ xảy ra cho người tốt, điều xấu sẽ xảy ra cho người xấu”. Trước khi sự cố xảy ra, người ta nghĩ rằng mình là duy nhất không thể bị tổn thương được. Sau khi bị xảy ra sự cố, họ cảm giác không những là mọi người đều có thể bị thương tổn, mà họ là duy nhất bị thương tổn và đang sẵn sàng chờ đón những điều tồi tệ hơn sắp xảy ra.

Before victimisation, people feel uniquely invulnerable. After victimisation, they feel not only universally vulnerable, but uniquely vulnerable and now ready for more bad things to happen. (Lerner, 1980).

Cảm giác mất kiểm soát này được một số người gọi là “nỗi buồn hiện sinh” (existenial grief). Khi đó người ta mất niềm tin vào cuộc sống và sẽ trách “ông Trời không có mắt!” (tiếng Việt) hoặc “What kind of world is this?” (tiếng Anh!)


5. Hung hăng và giận dữ

Sự mất mát không làm cho người ta hung hăng nhưng những người hung hăng vẫn trải qua những cảm giác mất mát. Người thầy thuốc cần phải biết phân biệt giữa hung hăng và giận dữ.

Nhiều tang quyến có cảm giác rất giận dữ - với bạn thân họ, với nhân viên y tế, với bà con và bạn bè, với Chúa, Trời, Phật… Sự giận dữ của họ cần được xác định, mô tả, thông cảm và chấp nhận cùng với tất cả những cảm xúc của họ và thường không cần đến biện pháp điều trị tâm lý.

Sự giận dữ khi mất người thân thường không hướng vào bác sĩ và không thể hiện bất kỳ sự đe dọa nào. Bác sĩ cần đánh giá nó như là mối đe dọa nếu như nó diễn tiến thành sự hung hăng.

Trái lại, sự hung hăng thường hướng trực tiếp vào bác sĩ và chứa đựng sự đe dọa. Nếu trường hợp này xảy ra, thầy thuốc cần có những biện pháp đển bảo vệ bản thân mình.

Thí dụ (chuyện xảy ra ở Australia): một nữ BS vốn có quan hệ rất tốt với người nhà thông báo với họ là bệnh nhân đã tử vong. Ngay lập tức, người cha đấm thẳng vào mặt nữ BS đó.
Sau này, khi hỏi lại người cha thì ông này cho biết lúc đó ông đấm vào mặt cô BS đó là vì cô ấy là … BS. Cho dù ông cho biết ông không có thù ghét cũng như không có than phiền gì về cách thức điều trị, thái độ của cô BS ấy.

Do đó, khi thông báo tin xấu cho thân nhân, BS cần giữ khoảng cách (không gian) cần thiết, hoặc yêu cầu bảo vệ, điều dưỡng cùng có mặt tùy trường hợp…

6. Niềm tin/triết lý cuộc sống thay đổi

Một số người không bao giờ nghĩ về Chúa, Trời, Phật… nhưng họ có thể thay đổi niềm tin sau những chấn thương tinh thần. Có người xuất gia hoặc ăn chay sau biến cố tâm lý trầm trọng.

(Biên soạn và trích dịch tài liệu trong Australasian Donor Awareness Programme – Medical Workshop, Sydney, November 11, 2008)